Jak sobie radzić z różnicami poglądowymi i etnicznymi w szkole i integrować multikulturową klasę

Jak dzieci reagują na bieżącą sytuację?

Pod moim krótkim artykułem o tym, jak rozmawiać z dziećmi o wojnie1, pojawił się komentarz mamy siedmioletniej dziewczynki, w którym owa mama przytoczyła słowa swojej córki płynące z głębi wzburzonego dziecięcego serca, a wyrażające nienawiść i zawierające przekleństwa pod adresem prezydenta Rosji. Sama jestem matką i zastanowiłam się, czy chciałabym, by moje nieletnie potomstwo używało takiego słownictwa i nienawidziło. Czy kilkuletnie dziecko wie, co oznacza „nienawidzić”? Czy rozumie, kim jest Putin i czym jest wojna? Czy jest w stanie percypować ogrom nieszczęścia i zła, jakie niesie konflikt zbrojny i zrozumieć jego polityczne zawiłości?

Z pewnością nie. Jednak jest w stanie pojąć i odzwierciedlić ogromne wzburzenie swoich bliskich spowodowane wojną za naszą wschodnią granicą, ich strach przed jej ewentualnym rozszerzeniem działań na inne kraje Europy i świata (w tym szczególnie naszą ojczyznę) i niemoc spowodowaną brakiem wpływu na zaistniałą sytuację. To właśnie robi siedmioletnie dziecko, przeklinając i nienawidząc osoby, której twarzy być może nawet nie kojarzy, ale której nazwisko słyszało wielokrotnie w telewizji i w rozmowach dorosłych.

Co robią starsze dzieci? Te, które samodzielnie korzystają z mediów w poszukiwaniu informacji, których rodzice wychowują je w duchu mocno rozwiniętego patriotyzmu, bliskiego nacjonalizmowi? Co robią nastolatki, których pradziadkowie, dziadkowie, rodzice z pokolenia na pokolenie pielęgnują niechęć do konkretnych narodów ze względu na osobiste doświadczenia wojny, gułagu, obozów koncentracyjnych, wysiedleń i innych zatrważających i smutnych wątków historycznych, świadczących o moralnym upadku człowieka?

Także nienawidzą. Nienawidzą świa­domie i agresywnie, a swój gniew kierują już nie tylko ku bezosobowej masie konkretnego narodu, ale coraz częściej ku swoim sąsiadom, kolegom z klasy, zamieszkującym licznie polskie osiedla uchodźcom.

Krzywdzące działanie stereotypów

Okazuje się, iż idea tolerancji, braterskiej miłości, solidarności i pokojowych rozwiązań, w duchu której wychowujemy nasze dzieci mające stać się poplecznikiem i gwarantem myśli: nigdy więcej wojny, jest dobra w czasach pokoju, natomiast bezużyteczna w czasach wojny, która budzi w dorosłych demony przeszłości, a tymi skutecznie zarażają się młodzi ludzie i dzieci.

Z radością śledzimy powszechną mobilizację w kwestii pomocy uchodźcom z Ukrainy, z dumą śledzimy stawiające opór rosyjskim najeźdźcom ukraińskie wojska i cywilów, tryumfujemy, słysząc o kolejnych sankcjach nakładanych na Rosję... zapominając, że to nie przeciętny Ivanov czy Kuznetsova odpowiadają za zbrodnie wojenne, że ich także dotyka okrutna ręka konfliktu i że oni także sprzeciwiają się wojnie i wspierają pokój tak, jak potrafią.

Pojawia się natomiast inna retoryka – to Rosjanie jako naród są odpowiedzialni za swojego prezydenta. Wszyscy więc są pozbawieni skrupułów, wszystkich należy nienawidzić i najlepiej czynić im to, co oni czynią bezbronnej Ukrainie.

Podobnie przecież dotychczas pokutowała w naszym narodzie myśl, że wszyscy Niemcy są nazistami odpowiedzialnymi za holokaust, wszyscy Żydzi to złodzieje, a Ukrainki to sprzątaczki i prostytutki. Każdy z tych stereotypów jest mocno krzywdzący i w cywilizowanym, tolerancyjnym świecie, do jakiego należy Polska, powinien budzić oburzenie i sprzeciw, a także potrzebę dotarcia do prawdy. Niestety okazuje się, że dla wielu z nas nie jest to oczywiste. Jak może więc stać się oczywistym dla dzieci?

Przed jakimi trudnościami staje nauczyciel?

Ministerstwo Edukacji i Nauki 25 lutego 2022 r. opublikowało informacje o zasadach przyjmowania ukraińskich dzieci do Polskich szkół2. Nasze multikulturowe klasy staną się jeszcze bardziej zróżnicowane – nie pod względem etnicznym, ale poglądowym. W ciągu kilku dni wojny na Ukrainie granicę Polski przekroczyło 350 tys. uchodźców3 – prawie tyle, ile przez cały zeszły rok. Co to oznacza dla nauczycieli?

Poza oczywistymi trudnościami organizacyjnymi czy barierą językową wielu z nich zaczyna mierzyć się z konfliktami wybuchającymi w klasach mieszanych narodowo, a nawet w klasach, w których uczą się jedynie Polskie dzieci, ale w różnym stopniu zaangażowane emocjonalnie w konflikt zbrojny na Ukrainie i spolaryzowane poglądowo.

Jak w tej sytuacji powinien zachować się nauczyciel? Jak integrować klasę? Szerzyć zawarte w programach profilaktyczno-wychowawczych idee pokoju, tolerancji, braterstwa?

Jak pracować w sytuacji napięć w klasie?

Według psychologii społecznej nic tak nie jednoczy jak wspólny wróg, niebezpieczeństwo i zagrożenie. Dobrze jest więc ustalić, co je tak na prawdę stanowi. Warto nazywać po imieniu zło i wspólnie szukać dobra.

Czy mój kolega Rosjanin jest moim wrogiem? Czy moja koleżanka z Ukrainy zagraża mojemu bezpieczeństwu? Czy sąsiedzi Polacy, którzy nie angażują się w pomocowe akcje uchodźcom, zasługują na potępienie?

Jeśli czujecie narastające napięcie w prowadzonych przez was zespołach klasowych, nie bójcie się zadawać pytań demaskujących stereotypowe myślenie. 

Według Kohlberga najwyższym poziomem rozwoju moralnego jest stan, w którym niezaprzeczalnie istotną wartością, której należy bronić za wszelką cenę, jest ludzkie życie. Poza tym wszelka różnorodność poglądowa, seksualna, etniczna – tak jak każdy człowiek, który je reprezentuje – zasługuje na szacunek i wolność 
wyboru.

Czy mam prawo czuć złość w obliczu wojny? Tak.

Czy mam prawo ranić innych lu­­dzi dlatego, że wydaje mi się, że w mniej lub bardziej niejasny sposób przyczyniają się do cierpienia innych? Zadaj to pytanie uczniom.

Dzieci i młodzież są w stanie poddać refleksji swoje postawy, dos­trzec bezsens w poszerzaniu się kręgu przemocy.

Warto również przekazać jasny ko­­­­mu­nikat w stronę rodziców tych uczniów, którzy są szczególnie walecznymi poplecznikami czystek etnicznych w szkole, osądzania i skazywania na rozmaite kary swoich rówieśników w imię mocno sprecyzowanych, acz nieakceptowalnych w szkole poglądów. 

Szerzmy zawsze ducha tolerancji i zrozumienia, ale prawdziwym wrogom, którymi są nienawiść, wzgarda, agresja, mówmy zdecydowane nie! Nie ma na nie miejsca w polskiej szkole.

Jak przeprowadzić trening wnioskowania moralnego?

Na każdym etapie swojego rozwoju dzieci i młodzież potrzebują wsparcia w dochodzeniu do moralnej dojrzałości. Trzeba wesprzeć je w rozstrzyganiu konfliktów – tych istniejących i potencjalnych – powstających wokół wartości, które szczególnie w tak ekstremalnej sytuacji jak wojna mogą mocno się ze sobą ścierać.

Celem treningu wnioskowania moralnego jest zastąpienie agresywnych schematów myślowych myśleniem realistycznym, zgodnym z jasnymi i ciemnymi stronami rzeczywistości społecznej, a także poszerzenie świadomości uczestników i ułatwienie im podejmowania trudnych decyzji w konfliktowych sytuacjach. 

Nauczyciel jako osoba prowadząca ustala wraz z grupą zasady, w oparciu o które odbędzie się rozmowa wokół ważkiego na dany moment problemu:

• Kto kiedy ma prawo zabrać głos.
• Brak przyzwolenia na ocenę lub wyśmiewanie się.
• Staramy się nie eskalować emocji.
• Czas trwania etc.

Następnie przedstawia sytuację problemową, poddając dyskusji następujące kwestie:

• Dlaczego ta sprawa jest dla nas tak istotna?
• Dlaczego budzi tyle emocji?
• Czemu tak mocno nas dotyka?
• Kto ma osobiste doświadczenia w przedmiocie dyskutowanego problemu?

To pozwoli młodzieży uświadomić sobie powagę sytuacji i ważkość tematu oraz jego personalny wymiar. Ważne, by każdy mógł zabrać głos i się wypowiedzieć.
 

Mając w ten sposób ujęty problem, zastanawiamy się, jakie opcje do wyboru pozostawia nam dana sytuacja: Wspólnymi siłami wyłaniamy alternatywy, czyli możliwości różnych zachowań w danej sytuacji. Zastanawiamy się, jakie mogą być ich następstwa – przewidywane skutki tych zachowań dla wszystkich osób, których dan...